ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΡΝΑΛΗΣ

Το να τυλίγεις τη ζωή μ' ένα πέπλο του απείρου σώζοντάς την απο τα περιττά και στενά της όρια λέγεται Τέχνη.
Το να κάνεις το λόγο μουσική χωρίς καν να χρησιμοποιήσεις μια νότα με τον υπέροχο ήχο του λάμδα και του ρό, του ταυ και του πί λέγεται ποίηση ελληνική
Το να κλείνεις ένα βιβλιο ποιητικό και να βλέπεις τα χέρια σου ιδρωμένα και γεμάτα χώμα ελληνικό, και το πιο σπουδαίο βγάζοντας ένα αναστεναγμό ευχαρίστησης να σκουπίζεις ευχαριστημένος το πρόσωπό σου μ’ αυτά λέγεται Κώστας Βάρναλης.

Η ποίηση είναι μια μαχαιριά στο Θάνατο.

Ο Βάρναλης ήταν ήταν από τους ποιητές που φρόντιζε όσο λίγοι να ακονίζει το ποιητικό του μαχαίρι.

«Γράφω με δύσκολο τρόπο εύκολα πράματα. Γράφω λίγο έλεγε»

Έψαχνε λέξεις, ρίμες, ήχους, ρυθμούς. Και φυσικά νοήματα μαζί με το παίδεμα πάνω στη γλώσσα.

Η γλώσσα του Κ.Βάρναλη είναι μια γλώσσα από πέτρα και κρασί, από ήλιο, χώμα που σηκώνει ο άνεμος μες στην πρωινή θολούρα, σ' ένα δρομο πλάι στα λιόδεντρα, γεμάτη πόνο αλλα και γέλιο βροντερό του εργάτη. Μια γλώσσα απλή, καθημερνή μα πλημμυρισμενη από βαθιά αγάπη για το λαό με όλα τα καλά και τα κακά του.

Η ποίηση είναι μια μαχαιριά στο Θάνατο.

Ο Βάρναλης ήταν ένας από κείνους που τόξεραν καλά. Ηξερε όμως πως δεν έφτανε μόνο αυτό.

"...το ιδεολογικό υπόβαθρο της τέχνης, το κοινωνικό και ηθικό, αν δεν είναι ο πρώτος λόγος της αξίας της, είναι ωστόσο ο τελικός" έλεγε ο Γ.Ρίτσος. Αυτή είναι με λίγα λόγια η Θάλασσα που μεσα της τα βρόγχια της ποίησης διυλίζουν τη ζωή και ξεχωρίζουν το οξυγόνο της.

«Ενας ποιητής δίνει παρών στο πρώτο κάλεσμα της εποχής του
Αλλιώς θα μείνουν τα τραγούδια μας πάνω απ' τις σκάλες των αιώνων
ταριχευμένα, ωραία κι ανώφελα πουλιά...» έλεγε και πάλι ο Γ.Ρίτσος

Δεν είμαι ειδικός του Βάρναλη, δεν ξερω όσα οι ειδικοί για αυτόν. Ξερω απλά ότι αγαπάω και την ποίηση και τα όσα έκανε κι ότι με συγκινεί η προσωπικότητά του, η επαναστατικότητα και μαζί η παιδικότητα και η ευφυία του. Δεν ξέρω λοιπόν ποια ήταν η σχέση του Ρίτσου με το Βάρναλη εκτός από το ότι ήταν και οι 2 κομμουνιστές.

Νοιώθω όμως ότι τα λόγια του Ρίτσου, τα τόσο όμορφα και προσεκτικά ειπωμένα πριν ειπωθούν από το Ρίτσο, είχαν ήδη γίνει πράξη από το Βάρναλη, αυτό το μεγάλο ποιητή, αλλά μαζί και δάσκαλο και μαρξιστή.

Η ποίηση αλλά και η ζωή του Βάρναλη είναι πλημμυρισμένες από την πίστη στη νίκη του ανθρώπου. Του απλού λαικού ανθρώπου που παλεύει, που αγαπάει, που μεθάει και γλεντάει, που αγωνίζεται να κερδίσει αυτό που του αξίζει κι έτσι ανυψώνεται και κάθεται στο πλάι του Θεού και του μιλάει στον ενικό, του ανθρώπου που κυλιέται στ' ανθρώπινα χωρίς καμια ενοχή. Αυτός ήταν ο Βάρναλης. Η λατρεία του απλού και του γήινου. Η πίστη ότι αυτό το απλό και το γήινο μπορεί να είναι μαζί και θεικό, να είναι το αύριο. Η βαθιά πίστη που έβγαινε από όλα όσα έκανε. Πως αλλιώς θα μπορούσε κάποιος να θυσιάσει τα πάντα έτσι, τόσο απλά και εύκολα χωρίς δεύτερη σκέψη.

"Δε λυπάμαι τα γηρατειά που φεύγουν - τα μωράκια που έρχονται άθελά τους να ζήσουν σκλάβοι, να πεθάνουν σκλάβοι, σ' έναν κόσμο ελεύθερων αφεντάδων. Θα τους μαθαίνουν: η σκλαβιά τους χρέος εθνικόν και σοφία του Πανάγαθου!... Πότε θ' αναστηθούν οι σκοτωμένοι;


Από τον Κ. Βάρναλη δεν ξέρεις ποια πλευρά του να διαλέξεις. Τον ποιητή, το δάσκαλο, τον πολιτικό, τον άνθρωπο, τον αγωνιστή;

Ηταν όλες αυτές πλευρές που κι ο ίδιος ποτέ δεν ξεχώρισε. Ποτέ του δεν ένοιωσε περισσότερο ποιητής απ’ ότι αγωνιστής κι εργάτης απλός της Τέχνης. Αυτό ήταν που του έδωσε ένα ξεχωριστό χαρακτηριστικό. Αυτό του καλλιτέχνη με την καθαρή αγωνιστικη στάση αλλά και με συγκεκριμένη ταξική στόχευση.


Δεν θα πω όμως αλλα εγώ γι αυτό. Θα τα ακούσουμε με τα δικά του λόγια σε να κείμενο, όπου με το δικό του απλό και σταράτο λόγο, ξεκαθαρίζει με τον καλύτερο τρόπο το θέμα της ταξικότητας της Τέχνης.

"Εξόν από τη συναισθηματικήν ευαισθησία, εξόν από την ικανότητά του να καταλαβαίνει κανείς την πραγματικότητα, χρειάζεται και χαρακτήρας. Δυστυχώς τα ταξικά καθεστώτα φροντίζουνε όχι μόνο να χαλάνε το μυαλό, μα και τους χαρακτήρες των θυμάτων τους.

Και τώρα γεννιέται ένα άλλο ζήτημα. Μπορεί, επιτρέπεται η υψηλή τέχνη, που είναι τόσο πιο αληθινή, όσο είναι πιο απάνου,από τοπικούς και χρονικούς προσδιορισμούς, η υψηλά Τέχνη που αντικρύζει τις άφθαρτες ουσίες, όπως ο αητός τον ήλιο, η υψηλή και μεγάλη Τέχνη, που δεν είναι πεχλιβάνης του πανηγυριού, να κυλιέται στη σκόνη, αγκαλιά με χυδαίους ανθρώπους και χυδαία θέματα; η υψηλή και μεγάλη και παγκόσμια Τέχνη, που ουσία της είναι το ιδανικό, χρόνος της η αιωνιότητα και τόπος της το απόλυτο, είναι δυνατό να "πολιτεύεται";

Δεν είναι δυνατό να... μή "πολιτεύεται". (Πρέπει όμως να δώσουμε στη λέξη πολιτεύεται την πλατύτερή της έννοια. Γιατί όλες οι Τέχνες πολιτεύονται. Ολωνώνε και το περιεχόμενο και η τεχνική είναι κοινωνιολογικά καθορισμένα στοιχεία. Όλες στηρίζονται απάνου στις κυρίαρχες αξίες του καιρού τους κι όλες γίνονται στηρίγματα αυτωνών των αξιών. Τέχνη ουδέτερη, ηθική ουδέτερη, επιστήμη ουδέτερη δεν υπάρχουνε.

Και για να μη γενικεύουμε πολύ το ζήτημα, η Τέχνη ίσα ίσα που καυκιέται, πως μένει "υπεράνω της συρράξεως" είναι κείνη που εξυπηρετεί πιο πολύ το καθεστώς της, γιατί το εξυπηρετεί πιο ύπουλα (ξεγελώντας με το ...ουράνιο χαμόγελό της την ανύποπτη ψυχολογία του πλήθους) από την Τέχνη που τάσσεται χωρίς επιφύλαξη κι ανοιχτά με το καθεστώς της. Και για να εξηγούμαστε καλύτερα: Υπάρχει σήμερα Τέχνη που να ζητάει την έξοδο, τη φυγή από τον κόσμο της ασκήμιας, από τον κόσμο της καθημερινής βιοπάλης και δυστυχίας προς τον κόσμο της αιώνιας ομορφιάς, της υπέρτατης γαλήνης και ισορροπίας όλων των δυνάμεων! Ε, αυτή η Τέχνη προσφέρει στα θύματα της ζωής ό,τι και η θρησκεία. Παίζει τον ίδιο ρόλο μ' αυτήνε. Ζητάει ν' απατήσει τα πλήθη και να μεταφέρει όλες τους τις δυσαρέσκειες, όλες τις πιθανότητές τους να καταλάβουνε τι τρέχει, ζητάει να παραλύσει όλη τους τη ζωτικότητα γι αντίδραση μέσα σε τεχνητούς παραδείσους γεμάτους από καπνούς οπίου.

Αυτή η Τέχνη βραβεύεται από το κράτος κι απ' όλα τα επίσημα ιδρύματά του. Τούτο τι σημαίνει; Ότι "προάγει τα εθνικά και τα... κοινωνικά ιδεώδη!" Είναι Τέχνη ταξική. Είναι Τέχνη που "πολιτεύεται". Κι αν αυτή η αριστοκράτισσα Τέχνη, η άυλη("φως το χέρι, φως το πόδι") έχει το δικαίωμα να σκεπάζει τους ανομολόγητους σκοπούς της, όπως η αλεπού του παραμυθιού με το ράσο της καλόγριας, με το ράσο της υποκρισίας και του ταρτουφισμού, γιατί να μη μπορεί να πολιτεύεται με τον τρόπο της και η προλεταριακή Τέχνη, χρησιμοποιώντας για τη δουλειά της τον ωμό ρεαλισμό της και την ειρωνεία της; Ό,τι η αστική Τέχνη κάνει ασυνείδητα ή συνειδητά, η προλεταριακή Τέχνη το κάνει μονάχα συνειδητά, γιατί η ακαταγώνιστη δύναμή της είναι η γνώση της αλήθειας, που βγαίνει από το ματεριαλιστικό αντίκρυσμα της κοινωνίας.

Τώρα δεν είναι δύσκολο να βρεθεί πιο από τα δυό κύρια είδη της Τέχνης, τη συντηρητική και την επαναστατική, έχει περισσότερη ηθική δικαίωση για την ...πολιτική της. Αρκεί να θυμηθούμε πως το καθεστώς που γεννάει τη μια και την άλλη, είναι καθεστώς, που κατρακυλά, που έχασε κάθε ιστορικό λόγο να υπάρχει, και παρατείνει τη ζωή του με περισσότερες ανομίες, περισσότερη τρομοκρατία και περισσότερα ψέματα. Ηθικότερη κι αληθινότερη δε μπορεί να θεωρηθεί η Τέχνη, που είναι αλληλέγγυη με ένα τέτοιο επίσημο παρόν.

Και δεν είναι καθόλου Τέχνη πέρα απ' το Χρόνο. Είναι Τέχνη που ζητάει να σταματήσει το Χρόνο, την εξέλιξη του κόσμου. Τέτοιου ποιού είναι η ...αιωνιότητά της κι η καθολικότητά της!

Αν τώρα αυτή η Τέχνη είναι "καθαρή" Τέχνη (η poesie του Αββά Μπρεμόν) και κείνη, που ζητάει να βοηθήσει την πρόοδο της ανθρωπότητας, είναι ακάθαρτη τέχνη, δε μπορούμε να συζητήσουμε!"

Αυτός ήταν ο Κ.Βάρναλης. Αυτός που στα είκοσί του χάλαγε τον κόσμο μαζί με τους άλλους μποέμ στα καφενεία του λόφου της Δεξαμενής, κι ύστερα κατέβαιναν έτσι για την τρέλα με τα πόδια μεχρι το Φάληρο. Αυτός που "την εποχή των ανοιξιάτικων ερώτων" έκανε καντάδες στην οδό Δεινοκράτους μαζί με τους άλλους ποιητές, που "αγαπούσαν εξ αποστάσεως", μάταια πάντα, την ίδια γυναίκα. Κι ύστερα τα έπαιζε όλα κορώνα γράμματα, με τα "Μαρασλειακά", τα "Άθεικά", το γλωσσικό ζήτημα. Κι ακόμη πιο πολύ που σαν κομμουνιστής πια κατέληγε στα ξερονήσια και τις φυλακές.

Αυτός που δε θέλησε να ξεχωρίσει ποτέ από κανένα, που έμεινε πάντα ένας από μας, ένας κομμουνιστής στο πλάι του λαού μέχρι το τέλος.

(Ειναι η ομιλία που έκανα στην παρουσίαση του εξαιρετικού βιβλίου του Ηρ.Κακαβάνη "Ο άγνωστος Βάρναλης και 19 αδημοσίευτα ποιήματα του" που έγινε χθες Τρίτη 20/11 στον "Μπούσουλα" στην Καισαριανή. Το βιβλίο του Η.Κακαβάνη είναι μια καταπληκτική ερευνητική δουλειά πάνω στη ζωή και την ποίηση του Βάρναλη, που επαναφέρει το φαινόμενο Βάρναλης στην στιγμή ακριβώς που έχουμε ανάγκη μια πραγματικά ταξική επαναστατική Τέχνη. Ηταν βέβαια εξαιρετική τιμή για μένα που μου δόθηκε η ευκαιρία να μιλήσω για αυτόν τον σπουδαίο ποιητή και άνθρωπο, παρέα με τον Δ.Τσακνή, το Ν.Μπογιόπουλο και την καθηγήτρια Νεοελληνικής λογοτεχνίας Γ.Λαδογιάννη)